Het antwoord op mijn eerste vraag aan ChatGPT hoe A.I. werkt in een maçonnieke bijeenkomst, bevat onder meer volgende stellingen: het systeem kent geen toepassingen van A.I. tijdens dergelijke bijeenkomsten; A.I. heeft het potentieel om een impact te hebben op meerdere maatschappelijke aspecten zodat organisaties kunnen kiezen voor het gebruik ervan; potentieel gebruik van A.I. is eerder geschikt voor administratieve of logistieke functies.

Vandaag lijkt elk oordeel over A.I. me voorbarig, maar wel is het belangrijk de evolutie ervan te volgen.

Dat stelt gerust maar volstaat niet om deze bijdrage af te sluiten. Het verschil met de reacties van een zoekmachine schuilt daarin dat de zoekmachine teksten oplevert waarin de lezer het antwoord op zijn vraag kan vinden (en die hij als referentie kan vermelden) terwijl bij A.I. meteen een bruikbare conclusie volgt uit waarschijnlijk diezelfde bronnen, maar anoniem, onzichtbaar en niet verifieerbaar. Het antwoord op mijn volgende vraag hoe je meester-vrijmetselaar wordt is minder bevredigend.

Analyse en frustratie van A.I.

Het is correct, volledig (16 stappen en één conclusie), leest bijna als de handleiding bij een Ikea-aankoop en bezorgt me een vergelijkbare frustratie. Vrijmetselaars van vandaag zouden met het antwoord geen genoegen nemen; zij missen reliëf en verlangen een meer bevlogen tekst. Ze gaan vragen stellen over de beleving van wie eerder die passages doorgelopen heeft. Tot hier wat gemengde gevoelens bij artificiële intelligentie en meteen enkele belangrijke vragen: A.I. is in volle evolutie en mettertijd zullen ‘andere’ mensen tot de orde toetreden; mensen die A.I. dagelijks gebruiken, die er mee door gevormd zijn. 

Vandaag lijkt elk oordeel over A.I. me voorbarig, maar wel is het belangrijk de evolutie ervan te volgen. Het is zoals de eerste jaren van de boekdrukkunst opnieuw beleven, met de verwachting destijds dat nu iedereen dezelfde lezing zou hebben van de heilige boeken. Van zeshonderd jaar boeken kennen we de afloop, en die is helemaal anders dan wat rond 1500 verwacht werd. Is het vandaag met A.I. ook zo? Gaat A.I. ons verdrinken in niet te duiden informatie of gaat het leiden tot de door Orwell voorspelde dystopie?

Mechanisch automatiseren met A.I.

A.I. is al jaren onder ons, onbewust. De snelheid waarmee artificiële intelligentie toelaat gegevens te combineren en te interpreteren, de hoeveelheid informatie die zij in steeds kortere tijd verwerkt, laat toe om industriële processen, banale en minder banale, te automatiseren, te verbeteren. Zij versnelt en verbetert medische diagnoses die niet alleen ons leven verlengen maar die ook de kwaliteit van die extra toegemeten levensjaren verbeteren. A.I. laat treinen, metro’s met hogere frequentie, soms onbemand, veilig rijden en verhoogt de veiligheid van auto’s die er mee uitgerust zijn. Ik noem die aanwezigheid ‘onbewust’ omdat wij niet altijd beseffen hoezeer A.I. ons al op de huid zit en in welke mate ons leven en ons comfort erdoor bepaald worden. Zelfs als de systemen falen denken we niet meteen aan hun aandeel. Had een verkeersonderbreking op het spoor in Utrecht of Antwerpen vroeger slechts een lokaal effect, dan ervaren wij nu een vergelijkbaar incident tot ver daarbuiten. Wij blijven kijken naar onze trein die niet rijdt, niet naar de A.I. die erachter zit om hem te doen rijden en die hem nu belet te rijden.

Angst omtrent A.I.

Van waar dan die bezorgdheid, soms angst, over de vraag waartoe die artificiële intelligentie ons leidt? Uiteraard niet omwille van de eerder technische toepassingen uit de vorige paragraaf, alhoewel alvast de medische applicaties kritisch bekeken worden. Naarmate A.I. dichter bij onze leefsfeer komt nemen twijfel en angst toe. Angst voor het robotiseren van de mens in het verlengde van Metropolis van Fritz Lang, Modern Times van Charles Chaplin? Of L’Homme Machine van De la Mettrie, die van zelfstandige machine evolueert naar een onderdeel van een door onbekenden gecontroleerde machine? Angst voor het invasief karakter dat volgt uit het gebrek aan keuzecriteria als we het dialoogscherm aanpakken? Wie heeft dat in elkaar geknutseld? Hebben de makers naast een informatief of technisch aanbod ook nog sturende inhoudelijke intenties? Hoe kan ik de betrouwbaarheid controleren? Is het angst voor de niet bekende intentie van de makers, want ook A.I. is mensenwerk? Angst voor het teloorgaan van creativiteit, het zelfstandig en kritisch denken? Om het door de komst van A.I. gevreesde verlies aan kritische zin in te schatten, ga ik even kijken hoe dat proces tot kritiek verloopt bij het lezen van een boek. Ik gebruik daarbij een oud boek dat plotseling heel actueel blijkt te zijn.

Het begrip woke roept zeer uiteenlopende reacties op maar toch ligt aan de basis een gezonde kritische houding: opletten voor wat ons verteld wordt, gangbare meningen niet zonder onderzoek voor waar aannemen. Het is maar hoe je met het antwoord omgaat en welke conclusie je trekt: is die conclusie aanleiding om in dialoog te gaan of om andere denkresultaten en opinies te verwerpen, om andersdenkenden te verketteren? Dat een en ander uit de hand kan lopen weten we inmiddels. Het gaat ook fout met hen die omwille van excessen hard roepen en niets meer in vraag te stellen. Concreet sta ik even stil bij één van de talrijke woke thema’s: het ‘nieuwe’ dekoloniseren. Zo nieuw is dat thema niet, denken we maar aan broeder Multatuli. In 1961, nog tijdens de Frans-Algerijnse oorlog werd het geruchtmakende boek Les Damnés de la Terre op de leestafel gegooid. Op grond van de psychologische gevolgen vastgesteld bij een groot aantal Algerijnse burgers-patiënten volgde een dissectie van het koloniale systeem. Ik las het meteen.

De kern van de allegorie behandelt onze omgang met kennis, hoe onze ambitie die kennis te verkrijgen de tempelbouw verstoort, hoe heerszucht en leugen het maçonnieke ideaal van broederschap permanent bedreigen.

De obscure auteur

De lectuur van een boek laat toe alles te bevragen en de eerste vraag luidt: wie is de auteur? Frantz Fanon, een Frans-Antilliaans psychiater die lange tijd in Algerije heeft gewerkt tijdens die oorlog. Verder onderzoek wijst uit dat over dat thema niets gepubliceerd werd, ook niet via Franse wetenschappelijke of journalistieke bronnen. De professionele activiteit en achtergrond van de schrijver zeggen iets over zijn wetenschappelijke bagage, zijn relatie met Frankrijk, met het koloniale systeem, wat verhelderend is voor het interpreteren van zijn intenties en conclusies. Ik kan het boek positioneren ten aanzien van andere auteurs en bijvoorbeeld vaststellen dat Albert Camus, een gelauwerd Frans auteur, in Algerije opgegroeid en journalist bij een linkse krant uit Algiers, niets schrijft over dat thema. Met die informatie en het onderwerp kan ik na het lezen van het boek verschillende conclusies afwegen: ofwel heeft de auteur het bij het rechte eind en is het gedrag van de ‘westelijke kolonisator’ verwerpelijk; ofwel is wat de auteur vertelt hatelijke onzin en is zijn kritiek verwerpelijk; ofwel inspireert de auteur ons om ‘onze’ koloniale geschiedenis aan te vullen met de feiten en ervaringen zoals voorgesteld door de gekoloniseerde.

Een boek laat dus veel toe. Als ware het in een dialoog stellen wij vragen. Wie is de auteur? Wat is er te vinden over zijn of haar achtergrond? Wat zijn haar of zijn intenties? Wat laat de auteur weg? Hoe kan ik alle beweringen toetsen? Die ervaring is bijna zes eeuwen mogelijk, en het toetsen kan aan een tempo dat de lezer bepaalt. Zeshonderd jaar boeken hebben geleid tot grote discussies, tot eindeloos veel ideeën, al dan niet gebundeld in stromingen, nog veel meer conflicten. Lukt dat ook met A.I.? Zijn wij klaar om A.I. op dezelfde kritische manier aan te pakken, is A.I. niet te krachtig, overweldigend voor ons?

Politieke Manipulatie

Het alarm over de invloed van A.I. in onze levenssfeer werd geslagen toen het ingezet werd bij het Britse Brexit-referendum en bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016. Het aanpassen van zowel vorm als inhoud van de politieke boodschap naar wat aan informatie over het doelpubliek met algoritmen bijeen geschoffeld werd, het bewust inzetten van onware of verdraaide informatie in functie van wat algoritmen bedachten dat het publiek graag zou horen, kreeg meteen brede aandacht. Die aandacht gaat naar de hoeveelheid en betrouwbaarheid van de geselecteerde data, het vermogen die gegevens zo te combineren dat A.I. manipulatief wordt. De tijd die ondertussen verstreken is zal er zeker voor gezorgd hebben dat een en ander zowel toegenomen als doeltreffender geworden is.

Zo kunnen we eindeloos doorgaan met aanklagen wat aan de gang is of ons nog dreigt te overvallen, maar is de techniek nieuw, onze bezorgdheid over de inzet van A.I. is dat niet, op zijn minst sinds wij meester zijn geworden hebben wij ermee kennis gemaakt. De kern van de allegorie behandelt onze omgang met kennis, hoe onze ambitie die kennis te verkrijgen de tempelbouw verstoort, hoe heerszucht en leugen het maçonnieke ideaal van broederschap permanent bedreigen.

Het is een cliché te stellen dat de druktechniek geleid heeft tot een revolutie in de ontwikkeling en verspreiding van de kennis en dat, anders dan voorheen, die mettertijd niet langer beperkt bleef tot een besloten kring van academici of wijzen. Er is meer; die verspreiding van de kennis heeft de mens in enkele eeuwen een evolutionaire sprong doen maken groter dan die van duizenden jaren eerdere evolutie: we zijn sterker, leven langer, leven langer gezond, een mens van twintig heeft toegang gekregen tot de wijsheid en schoonheid van zovele wetenschappers en kunstenaars1. A.I. kan het begin betekenen van een even belangrijke sprong.

De Oude Kennisrevolutie en de Potentie van A.I.

De vrijmetselarij is een onderdeel geweest in de kennisrevolutie van na de zestiende eeuw. Daarom bestaat het vrijmetselaar zijn niet in een permanent mijmeren over de allusies die een allegorische voorstelling oproept, dan wel in een voortdurende inzet aan de doorstart van de bouw aan een tempel der mensheid die elke dag het plan gewijzigd ziet, elke dag nieuw gereedschap meekrijgt, onder de bedreigingen door onwetendheid, leugen en heerszucht.

De allegorie verheldert, je handelingen bepaal je zelf. A.I. verandert er niets aan dat het op ons blijft aankomen, in het Westen en in de tempel.