Vrijheid, gelijkheid, broederschap, wie kent het drietal woorden niet? De fiere slogans van de humanist, zeker van de Verlichtingsdenker en dan ten slotte ook van de vrijmetselaar.Als we dat maar luid genoeg zeggen en natuurlijk die vrijheid als een individueel recht invullen en bewaken, dan doen we toch al genoeg qua engagement voorbij de westerpoort. Zo’n soort houding.

Ik weet wel dat er individuele maçons zijn die meer doen, en zich daadwerkelijk inzetten in wat dan de profane wereld wordt genoemd, maar de sfeer is toch overwegend dat we ‘het goede’ doen wanneer we binnen de tempel die vrijheid blijven benadrukken. Onze Nederlandse broeder De Jong spreekt over een toenemend terugplooien naar het Oosten sinds de jaren ’60 van vorige eeuw, een soort verkloostering. Daarin past ook grotere aandacht voor regeltjes en oude symbolen, op basis waarvan we dan de al of niet erkenning van de ander als een reguliere of irreguliere vrijmetselaar kunnen navlooien. En daar kunnen we, zoals bekend, eindeloos mee bezig zijn. Ondertussen is het in die profane wereld, mede op basis van een onbeperkt individualistisch vrijheidsbegrip, gekoppeld aan de krachtige kennisvorm van wetenschappelijk onderzoek en de ideologie van een roekeloos kapitalisme, razendsnel en onmiskenbaar de verkeerde kant aan het opgaan. Het aantal studies waarin de technische term ‘de zesde extinctie’ wordt gebruikt, naast de modeterm antropoceen, zijn nog amper bij te houden. Voor wie enkel binnen de tempel is blijven zoeken naar zingeving: de ‘zesde extinctie’ is de verwachte golf van uitsterven, zoals vorige extincties; een voorganger was die van de dinosauriërs, veroorzaakt door inslag van een meteoor, bijvoorbeeld. Deze zesde variant duidt op het uitsterven van de mensheid zelf: wetenschappers gaan er nu vanuit dat we met grote waarschijnlijkheid op die weg zitten en deze keer dus door zelfvernietiging: de mensheid zal zichzelf vernietigen, of in het zogenaamde beste geval een immens ‘groot sterven’ tegemoet moeten zien of misschien zelf organiseren.

Dying out

Het in zee laten verdrinken van miljoenen klimaatvluchtelingen dat iedere lezer onmiddellijk zal herkennen, is een klein voorsmaakje van de grote ‘dying out’ operatie: laat de wereldbevolking de volgende decennia zichzelf halveren of meer, en er is terug leven mogelijk volgens ons ‘moderne’ model nadien, is de redenering (Lent, 2023). Dergelijke hallucinante en overigens totaal wereldvreemde ideologie wordt actief uitgewerkt in bepaalde extreem rechtse kringen. Voor wie toch aangesproken zou worden door een dergelijk toekomstbeeld: opgepast, deze ideologie is wereldvreemd, want ze gaat uit van de aanname dat het sterven zal gebeuren in het (arme) zuiden van de aarde en niet in het rijke noorden.

Schitterend historisch onderzoek naar de vroegere impact van klimaatveranderingen laat zien dat een dergelijk schematisch denken over een grootschalig scheiden van arme getroffen gebieden tegenover rijke en afgeschermde gebieden steeds fictie is gebleken: ook toen reeds, zij het in beperktere mate, was het rijke deel afhankelijk van voedsel en van arbeid door de armeren voor de eigen overleving, en ook toen gingen rijken ten onder door de natuurlijke effecten van klimaatveranderingen, naast sociale en politieke ontwrichtingen (Frankopan, 2023).

Vrijheid impliceerde bij de Grieken dat alle meningen onbelemmerd besproken mochten worden. Na afweging van alle ingebrachte argumenten schaarde elke burger zich solidair achter de meerderheidsbeslissing.

Vrijheid is een begoocheling

Vandaag leven we, meer dan ooit, in wat ik al herhaaldelijk beklemtoonde als een feitelijke mondiale interdependentie voor ons overleven: we zijn simpelweg afhankelijk op globaal niveau van de grondstoffen, producten en diensten uit elk denkbaar gebied ter wereld voor onze overleving. Wat wij vervuilen en uitvoeren naar dumps elders verdwijnt niet, maar doodt de zeeën en oceanen daar, zodat wij steeds minder vis en andere voeding voor hier kunnen winnen, of we verspreiden door de destructie van de biodiversiteit (o.a. de oerwouden) virussen die in geen tijd een pandemie op wereldschaal veroorzaken (denk aan de recente COVID-uitbraak), of we lokken oorlogen uit die ook ons rijke deel van de wereld treffen doordat energie (gas, olie) of voedsel (graan) als wapen wordt ingezet door de vijand (denk aan de vergeten kant van het Oekraïneverhaal). Of we dat graag horen of niet, de wereld is meer dan ooit interdependent geworden, en de negentiende-eeuwse ideologie van independentie (onafhankelijkheid) en dus de van ‘vrijheid’ binnen een staatsgrens of zelfs binnen ons huis, is in dat opzicht een gevaarlijke begoocheling. Tijd dus voor de maçon om te ontwaken en de poort naar het Westen als een draaideur te leren zien: ja, je gaat er binnen om te bezinnen en aan jezelf te werken, maar ook ga je er terug mee naar buiten om daar actief en daadwerkelijk werk te leveren. Breek die kloostermentaliteit af. Vrijheid dan.

De historica Annelien de Dijn schreef een heel sterke studie over vrijheid (De Dijn, 2020), waarin ze uitlegt hoe de antiek Griekse vrijheidsnotie nogal afgeslankt geïnterpreteerd is sinds de Industriële Revolutie en de groei van natiestaten in Europa en de wereld. Vrijheid impliceerde bij de Grieken dat alle meningen (van een beperkt deel van de bevolking toen, geen vrouwen, geen slaven) onbelemmerd mochten besproken worden in het democratische Athene, tot een consensus rond een bepaald voorstel was bereikt. Vanaf dan en dus na afweging van alle ingebrachte argumenten schaarde elke burger zich solidair achter de meerderheidsbeslissing. Als we vrijheid vanuit die invulling bekijken, dan zien we dat de groep vanaf de beslissingsfase duidelijk belangrijker wordt dan de individuele vrijheid. Anders gezegd, vrijheid functioneert maar wanneer er ook verantwoordelijkheid ingebouwd wordt: vanaf de beslissing is het solidariteit die primeert op individuele vrijheid. Tot een volgend moment van gesprek en open discussie, waarbij eventueel de keuze bijgesteld kan worden. Maar het zich onderschikken aan de groepskeuze is even fundamenteel als vrijheid.

Ontsporingen van vrijheidsdenken

De autoritaire antidemocraat Plato, die ons eeuwenlang door het instituut van de kerk is voorgehouden als model van de ware denker, stelde daar uiteraard tegenover dat enkel de individuele vrije aanval op andermans denken en op de groepsafspraken superieur genoemd kan worden, maar laat ons toch vooral niet vergeten dat hij misschien vooral moet gezien worden als een bruikbare antisociale denker door de nieuwe kerkelijke machthebbers. Misschien is daar de exclusieve nadruk op individuele vrijheid reeds als eerste ontsporing van vrijheidsdenken te zien.

In de verovering van de aarde, met de reductie van de natuur en mensen uit andere culturen tot grondstof waarmee rijkdom kon verdiend worden in de voorbije drie eeuwen bekend geworden als kapitalisme, met een mondiale verspreiding -, is die steeds verdere individualisering van vrijheid opvallend: op enkele generaties zijn we nu allemaal individuen geworden, die zogenaamd onaantastbare individuele vrije keuze hebben. Dat uit zich in de mentaliteit: we hebben Mensenrechten die eerst en ook nu nog aan individuen gekoppeld worden (en niet aan groepen, volkeren of culturen bijvoorbeeld), en in tweede instantie staten die door burgers worden ingevuld. Wie, alleen of in groep, niet tot een staat behoort, heeft een pak minder rechten, en wordt dus ook individueel als mens een soort gemankeerd wezen. Dat ondervinden bijvoorbeeld native Americans nog dagelijks: hun land wordt gebruikt als dump voor nucleair afval en hun klachten hierover tot in het Hooggerechtshof zijn onontvankelijk want ze hebben als native American (Navajo, Onondaga, enzovoort) geen rechtspersoonlijkheid. Vrijheid bestaat dus voor hen niet.

Als we nu ondertussen, na die drie eeuwen van roekeloos roven en tot grondstof herleiden van natuur en anders-culturele mensen, onszelf dreigen te vernietigen als mensheid, is het misschien toch hoog tijd om even stil te staan bij de te beperkte en vandaag heel marktconforme idee van vrijheid waar we ook als maçon nagenoeg blindelings zijn ingerold. Een uitweg uit die benarde situatie is wel degelijk mogelijk, maar dan moeten we eerlijk en zelfkritisch naar de impact van onze begrippen en wensen voorbij de zogenaamde westerpoort durven kijken. Met andere woorden: het zal niet volstaan om de blik en het verstand enkel naar het Oosten te richten en door bezinning en inkeer aan de verbetering van onszelf te werken. Om die ommekeer van houding en appreciatie van het Westen aan te zetten suggereer ik in dit korte bericht slechts één veranderpunt.

Vrijheid van de markt

Robin Kimmerer (2021) is een ecologe van de Syracuse Universty in New York. Zij is ook een native American van een van de New Yorkse volkeren. Ze probeert beide bouwstenen van haar bestaan, en hun samengaan in het omgaan met de wereld, samen te brengen om een vollediger en zo ook meer verantwoord uitgangspunt voor omgang met de wereld te vinden. Wetenschap en daarbij vrijheid van denken en onderzoek is een belangrijke methodische bouwsteen, maar impliceert tegelijkertijd geen ethische of zelfs metafysische waarden. Integendeel, die laatste worden uitgesloten bij het onderzoek, want ze zouden een zuiver objectieve aanpak verstoren of zelfs onmogelijk maken. Maar als we zien dat wetenschap en de vrijheid die daarbij gedacht wordt, toenemend gestuurd en gemanipuleerd wordt door waardengedreven of ideologische krachten die zogenaamd door de vrije markt onze individuele vrije keuzes moeten garanderen, dan is het hoog tijd om het basiswerelden mensbeeld van nabij te bekijken, zegt Kimmerer, en misschien het roer nogal stevig om te gooien. Haar voorstel is om vrijheid nooit los te zien van verantwoordelijkheid. Ook de universele rechten, gebaseerd op die vrijheidsinterpretatie, moeten we als het ware noodzakelijk koppelen aan een lijst van verantwoordelijkheden van de mens ten aanzien van de medemens, van de andere levende wezens en van de aarde in het algemeen. Die verantwoordelijkheden moeten ook dwingend en afdwingbaar zijn, want het rechtendiscours dat we universaliseerden in de voorbije eeuwen, leidt duidelijk niet tot rechtvaardigheid voor iedereen, maar enkel van de machtigsten (de één procent) en van de machtigste staten; dus ook tot onvrijheid van anderen. Daarnaast leidt het momenteel tot toenemende vernietiging van alle niet-menselijke fenomenen, want die hebben geen wil, dus geen rechten (Gosh, 2022).

Hoe kunnen we dit anders denken over vrijheid en verantwoordelijkheid vorm geven? De basishouding die Kimmerer (en andere niet-westerse denkers) voorstelt, is om onszelf als mens te zien in een horizontale verbondenheid met alles, van medemensen over andere soorten tot de aarde als geheel. In die wereldopvatting zijn we fundamenteel interdependent, en niet bestaand los van de rest. Niet als menselijke soort, en zeker niet als individu. Vrijheid bestaat er dan in om verantwoordelijk te kiezen , dat wil zeggen op zo’n manier dat we onszelf denken als wezens die lenen van de aarde, van andere soorten en van andere mensen voor een tijdje en met de dwingende plicht om terug te geven. Om een door onze keuze veranderd evenwicht of verband in het geheel van intergeconnecteerde en interdependente fenomenen voldoende duurzaam en leefbaar achter te laten eens de lening ongedaan gemaakt wordt. Het roven of als grondstof gebruiken van anderen en van aardse bronnen is daarbij als een misdaad te zien. Een direct gevolg is dat privé bezit, dat doorheen alle revoluties van de voorbije drie eeuwen onveranderd werd gevrijwaard (Piketty, 2019), heel sterk zal moeten beperkt worden en voor het grootste deel als roekeloos en misdadig zal moeten geduid worden. Die interpretatie van vrijheid (ik mag roven, want ik heb die vrijheid van gebruik van mijn privé bezit) wordt dan sterk beperkt door de dwingende eisen van verantwoordelijkheid in een alles omvattend, interdependent en duurzaam ethisch kiezen. Zo wordt vrijheid , gebonden met verantwoordelijkheid, een ander begrip dan de ontspoorde en vermarkte individuele vrijheid die vandaag in snel tempo de zelfvernietiging van de mensheid aanstuurt.

Wat doet dit met de maçonnieke bezigheid en ons belijden van de ode aan de vrijheid? Eén belangrijke consequentie is dat we vrijheid niet meer kunnen denken of nastreven zonder de verantwoordelijkheid van ons zijn in het westen ook voortdurend in het bewustzijn te houden. Een ander gevolg, lijkt me, is dat broederlijkeid als tweede principe best en actief gedacht wordt in die brede ontologische zin van ‘lenen’ in verbondenheid met andere fenomenen en de aarde: de broederlijkheid moet dan verantwoordelijk gedacht worden als de band die ons verbindt met al het andere, en niet enkel met alle andere maçons, of zelfs met alle andere mensen.

Voor wie dit allemaal wat wollig of misschien dromerig overkomt: de weg van de zesde extinctie is wel degelijk ingeslagen en zal extreem hard zijn: hongersnoden, grote migraties en immens bloedige conflicten zullen de volgende decennia ongetwijfeld ons deel zijn wanneer we niet van houding veranderen en de feitelijke interdependentie als realiteit leren zien en dus als sturend in ons discours van menselijke keuzevrijheid erkennen.

Vrijmetselarij kan dus relevant zijn, denk ik, maar dan moeten we wel wakker worden en ook actie ondernemen.